Eco-anxiety ở Millenials và Gen Z: Làm thế nào để không bị "tê liệt" trước tương lai?

“Có con? Trong điều kiện khí hậu như thế này sao?” - Một câu nói nửa đùa nửa thật quen thuộc thường thấy trong các nội dung ngắn về biến đổi khí hậu trên các nền tảng mạng xã hội. Với nhiều người, đối diện với các vấn đề bất ổn của môi trường bằng những câu đùa giỡn có phần đen tối là một cách để cảm thấy bản thân có tầm kiểm soát nhất định với những gì đang diễn ra xung quanh mình. 

Nhưng vấn đề thì sẽ luôn còn đó, dù ta có cố gắng đùa giỡn để giảm nhẹ hay lảng tránh sự âu lo. Vào một khoảng lặng bất chợt hay lúc 1h sáng, bạn vẫn có thể cảm nhận nỗi lo về sự tồn vong của thế giới lẩn khuất trong tâm trí mình. Tuy vậy, chúng ta vẫn có cách để đối phó với “Eco-anxiety” và không để nó làm tê liệt mọi hy vọng của bạn cho tương lai. 

Những âu lo chưa từng có tiền lệ 

Cháy rừng tại Los Angeles, băng tan ở Nam Cực, động đất tại Myanmar, các cơn bão mạnh, mưa cực đoan, sạt lở đất tại các thành phố phía Bắc Việt Nam, xâm nhập mặn tại Đồng bằng sông Cửu Long... - năm 2025 tiếp tục là một năm với nhiều thiên tai do tác động của biến đổi khí hậu gây ra. Trước tình thế đó, sự âu lo, hoảng sợ, cảm giác tuyệt vọng và bất lực là hoàn toàn dễ hiểu.

Ảnh: Xâm nhập mặn tại ĐBSCL (Thanh Tùng, VnExpress) 

Oxford Dictionary định nghĩa “eco-anxiety” là việc lo lắng cực độ về những tác hại đối với môi trường hiện nay và tương lai, do tác động của con người, biến đổi khí hậu gây ra. Theo Time, Hiệp hội Tâm lý học Mỹ lần đầu tiên đặt ra định nghĩa cho thuật ngữ này vào năm 2017, trong bối cảnh nhiều cuộc biểu tình về biến đổi khí hậu diễn ra tại nhiều nơi. 

Thực tế, âu lo sinh thái không phải là một trạng thái mới. Trong bài viết “Âu lo về khí hậu đang lan rộng trong giới trẻ - liệu họ có thể vượt qua?” đăng tải trên National Geographic, hơn một nửa trong số 10.000 người trẻ được khảo sát trong một nghiên cứu toàn cầu được công bố vào tháng 12 năm 2022 trên tạp chí The Lancet đã đồng ý với tuyên bố: "Nhân loại đang bị diệt vong". Gần một nửa số người được hỏi cho biết những lo ngại về tình trạng của hành tinh đang ảnh hưởng đến giấc ngủ, khả năng học tập, vui chơi và giải trí của họ. 

Tại Việt Nam, tuy chưa có báo cáo cụ thể nào thống kê số lượng người trẻ có “eco-anxiety”, cảm xúc này không phải là một điều gì mới lạ. Khảo sát của UNICEF (2022) trên gần 3.500 người (trong đó có 1.304 bạn trẻ dưới 35 tuổi) đã chỉ ra đa số người trẻ ý thức rõ trách nhiệm cá nhân trong ứng phó biến đổi khí hậu. Tuy nhiên, nhiều bạn trẻ gặp rào cản như thiếu mạng lưới kết nối (51%), thiếu thông tin đáng tin cậy (48%) và kỹ năng ứng phó. Về tác động thực tế, họ cảm nhận rõ qua ô nhiễm môi trường sống (69%), bữa ăn kém chất lượng (46%) và giảm thu nhập gia đình (43%). Đáng chú ý, hơn một nửa (53%) từng nghĩ đến việc rời bỏ nơi ở vì ảnh hưởng của biến đổi khí hậu và thiên tai.

Ảnh: Unsplash 

Eco-anxiety ảnh hưởng đến sức khỏe tinh thần 

Nếu những thế hệ trước chủ yếu quan tâm và lo lắng đến những vấn đề như làm sao để tìm được một công việc tốt để gắn bó lâu dài, sau đó kết hôn, sinh con đẻ cái, mua nhà, thì Millennials và Gen Z giờ đây (tương lai là gen Alpha) đang phải đối mặt với những hậu quả nặng nề của biến đổi khí hậu. Một trong những hệ quả trực tiếp mà âu lo sinh thái gây ra với người trẻ chính là sức khỏe tinh thần. 

Bài viết “Nỗi sầu sinh thái lan khắp toàn cầu” trên trang Tia Sáng đề cập đến vấn đề này như sau: “Khó có thể đo lường được toàn bộ tác động của biến đổi khí hậu gây áp lực lên sức khỏe tinh thần của các cá nhân và cộng đồng như thế nào. Vì cho đến nay, các vấn đề về sức khỏe tinh thần thường ít khi được chẩn đoán, do thiếu các dịch vụ về sức khỏe tinh thần, cũng như vấn đề sức khỏe tinh thần vẫn còn bị xem nhẹ….Dịch vụ chăm sóc sức khỏe tâm thần vẫn còn ít và những người thuộc thế hệ lớn tuổi thường chỉ nghĩ là “nhạy cảm quá”, trong khi chính họ vẫn còn sống sót sau những đợt hạn hán trước đây. 

Thực tế các nghiên cứu cũng cho thấy giới trẻ và thế hệ trước đây có nỗi lo về sinh thái khác nhau, giới trẻ thường lo lắng hơn nhiều. Cũng trong cuộc khảo sát về “nỗi sầu sinh thái” vào năm 2021, gần 40% thanh niên trên toàn thế giới cho biết những lo lắng của mình về biến đổi khí hậu đã bị lờ đi hoặc bác bỏ.” 

Biến đổi khí hậu tác động lớn hơn đến phụ nữ và các cộng đồng yếu thế

Có sự khác biệt đáng kể về cách lo âu sinh thái ảnh hưởng đến mọi người dựa trên giới tính và địa vị kinh tế xã hội.

Sự khác biệt về giới trong lo âu sinh thái

• Mức độ lo âu cao hơn: Phụ nữ thường trải qua lo âu sinh thái mạnh hơn so với nam giới.

• Báo cáo cảm xúc tiêu cực nhiều hơn: Các nghiên cứu chỉ ra phụ nữ dễ chia sẻ về sự lo lắng, cảm xúc tiêu cực và đau khổ tâm lý liên quan đến biến đổi khí hậu.

• Dễ bị tổn thương trước tác động khí hậu: Phụ nữ, đặc biệt trong các nhóm yếu thế, nhạy cảm hơn với căng thẳng do nhiệt độ cao và mất nước.

• Xu hướng thừa nhận và chia sẻ: Phụ nữ sẵn sàng bộc lộ phản ứng cảm xúc, làm mức độ lo âu sinh thái được ghi nhận cao hơn.

• Rủi ro chồng chéo: Trong các sự kiện khí hậu, phụ nữ còn đối mặt với bạo lực trên cơ sở giới và bất bình đẳng kinh tế – xã hội.

Một ví dụ điển hình cho sự khác biệt này chính là cách biến đổi khí hậu tại Đồng bằng sông Cửu Long ảnh hưởng đến những người phụ nữ khu vực này ra sao. Không chỉ sinh kế của nhiều gia đình rơi vào khó khăn, mà người phụ nữ còn buộc phải gánh thêm vai trò đáng kể trong kinh tế gia đình, trong khi áp lực từ công việc chăm sóc hàng ngày chẳng hề thuyên giảm.

Vai trò giới truyền thống tại Việt Nam thường quy định rằng người phụ nữ chịu trách nhiệm về các công việc gia đình như nấu ăn, chăm sóc các thành viên khác. Sợi dây trách nhiệm ấy gắn chặt suốt nhiều năm qua khiến việc thay đổi công việc của bất kỳ người phụ nữ nào tại ĐBSCL cũng chẳng hề dễ dàng. Với nhiều người, họ tìm đến các công việc thời vụ ở các tỉnh lân cận cách vài, đến vài chục cây số, có thể đi lại trong ngày, để vẫn đảm bảo công việc chăm sóc gia đình. Đổi lại, họ buộc phải chấp nhận sự bận rộn và vất vả hơn. (Theo TheLEADER) 

Sự khác biệt về kinh tế xã hội và cộng đồng

• Ảnh hưởng không cân xứng: Lo âu sinh thái tác động mạnh hơn đến các cộng đồng dễ bị tổn thương so với tầng lớp giàu có.

• Tiếp xúc trực tiếp với rủi ro: Người dân ở cộng đồng thu nhập thấp thường phải đối mặt trực tiếp với các mối nguy hiểm khí hậu → tác động nghiêm trọng đến sức khỏe thể chất và tinh thần.

• Hạn chế về nguồn lực: Các cộng đồng này ít có cơ hội tiếp cận nguồn lực, giáo dục và giải pháp thích ứng → làm trầm trọng thêm cảm giác bất lực và căng thẳng.

• Khác biệt với người giàu: Người giàu thường trải qua lo âu sinh thái gián tiếp, chủ yếu từ truyền thông hoặc các diễn đàn học thuật.

• Chồng chéo thách thức: Các nhóm dễ bị tổn thương còn đối diện nghèo đói, sự ruồng bỏ xã hội và bất công môi trường → làm tăng lo âu sinh thái.

• Đối tượng đặc biệt nhạy cảm: Phụ nữ và thanh thiếu niên trong những cộng đồng này có tỷ lệ lo âu và rối loạn tâm trạng liên quan khí hậu cao hơn.

Tóm lại, phụ nữ và các cộng đồng yếu thế trải qua mức độ lo âu sinh thái cao hơn và nghiêm trọng hơn so với nam giới và các tầng lớp giàu có, do cả tác động trực tiếp của khí hậu và bất bình đẳng xã hội định hình nên tính dễ bị tổn thương của họ.

Biến lo âu sinh thái thành hành động  

Lo âu, sợ hãi, bất lực là cảm xúc bình thường và dễ hiểu, nhưng điều đó không có nghĩa là bạn nên bỏ cuộc và phó mặc cho biến đổi khí hậu. Hãy thử tìm kiếm và áp dụng các cách khác nhau để dành cho chính mình sự cảm thông, thấu hiểu – có như vậy, bạn mới có thêm năng lượng và sức mạnh. 

Chân thật với cảm xúc của chính mình 

Bước quan trọng đầu tiên trong việc đối mặt với âu lo sinh thái là chấp nhận mọi cảm xúc đang diễn ra trong bạn, đặc biệt là các cảm xúc tiêu cực. Nghe thì có vẻ mâu thuẫn và đáng sợ, nhưng chỉ khi chúng ta chấp nhận cảm xúc như nó vốn thế, ta mới có thể bình tâm trở lại và tìm cách vượt qua nó. Hãy cho phép bản thân cảm nhận sự lo lắng, buồn bã và khám phá những cảm xúc này mà không phán xét. Viết xuống những điều mà bạn cảm thấy hay lo sợ cũng là một cách để xác định cụ thể những cảm xúc tiềm ẩn, từ đó dần thấu hiểu, xử lý và kiểm soát chúng bằng lòng trắc ẩn. 

Tìm lại sự tự chủ và trao quyền hành động cho chính mình 

Không để phí đồ ăn, sử dụng bình nước cá nhân khi đi mua đồ uống ngoài cửa hàng, tiết kiệm năng lượng, tái chế đồ vật, mua quần áo chất liệu tốt để mặc được lâu dài thay vì tiêu thụ thời trang nhanh, tham gia các hoạt động cộng đồng... – những hành động nhỏ như vậy sẽ  giúp bạn tìm thấy và tăng cường cảm giác chủ động cũng như khả năng đưa ra lựa chọn và kiểm soát. Không chỉ mang lại lợi ích cho môi trường, những hành động cá nhân khi được nhân rộng sẽ góp phần tạo ra thay đổi lớn, kết nối những người có chung suy nghĩ, giảm bớt cảm giác bất lực và cô độc.  

Ảnh: Unsplash 

Bỏ điện thoại xuống, đi ra ngoài và kết nối với thiên nhiên 

Dành thời gian ở trong môi trường tự nhiên - công viên, rừng cây hoặc gần nước - đã được chứng minh là mang lại lợi ích cho sức khỏe tinh thần, bao gồm giảm căng thẳng, cải thiện tâm trạng và giúp mọi người bình tĩnh hơn về mặt cảm xúc. Ngay cả những tương tác nhỏ với thiên nhiên, chẳng hạn như chăm sóc cây cối hoặc lắng nghe âm thanh tự nhiên, cũng có thể tạo ra cảm giác bình tĩnh và tích cực.

Tìm kiếm và kết nối với những tin tức lạc quan và những người có cùng chí hướng 

Tiêu thụ tin tức trên mạng quá nhiều cũng gây ảnh hưởng tiêu cực đến tâm trạng và sức khỏe tinh thần của bạn. Dù việc cập nhật thông tin là quan trọng, nhưng nếu tiếp xúc liên tục với các tin tức, bình luận có phần tiêu cực sẽ làm gia tăng sự lo lắng, khiến bạn có cảm giác như cả thế giới đang chìm trong khủng hoảng và không có sự cứu rỗi nào cho loài người nữa. 

Nhưng thực tế lại có thể rất khác so với những gì bạn nghĩ. Ngoài kia, vẫn có những cá nhân, nhóm, cộng đồng đang ngày ngày tìm tòi, thực hiện và hiện thực hóa những giải pháp với biến đổi khí hậu. Hãy tìm đọc và theo dõi các chuyên gia, các kênh tin tức chuyên sâu để có cái nhìn đa chiều, toàn diện và hy vọng hơn, thay vì cho rằng ngày tận thế đang cận kề. 

Thực hành chăm sóc bản thân và vận động mỗi ngày

Chăm sóc bản thân là một tuyên ngôn của sự bền bỉ giữa những bất định và căng thẳng của thế giới. Vận động ít nhất 30 phút mỗi ngày cũng có thể giúp bạn khỏe mạnh hơn. Chơi một hay một vài môn thể thao không chỉ giúp tăng cường sức chịu đựng của cơ bắp mà còn gia tăng sự bền bỉ của tinh thần. Những bài tập thiền giúp bạn chậm lại, lắng đọng và quan sát bên trong tốt hơn. 

Hãy nuôi dưỡng sự bền bỉ, khả năng tự phục hồi thông qua những cách thức chăm sóc chính mình. Mỗi người có những nhu cầu, thói quen và nghi thức khác nhau, hãy tìm ra sự khác biệt của mình, bạn nhé. 

Tìm kiếm sự trợ giúp chuyên nghiệp nếu cần

Nếu chứng lo âu trở nên nghiêm trọng qua mỗi ngày, hãy tìm đến sự trợ giúp của các nhà trị liệu để có thêm các công cụ thấu hiểu và kiểm soát cảm xúc hiệu quả hơn.

Âu lo sinh thái mang đến những cảm giác nặng nề, khó có thể bỏ qua. Sau những lời đùa cợt, những giờ lướt mạng xã hội đầy tin tức tiêu cực, hay khoảnh khắc buồn lòng khi nhận ra bầu không khí quanh khu phố thân thuộc đã không còn trong lành như trước, chúng ta vẫn cần tiếp tục làm gì đó. Điều quan trọng là mỗi người làm những gì nằm trong khả năng của mình để góp phần cải thiện môi trường, giúp Trái đất có cơ hội được “chữa lành”. Nhờ đó, chính chúng ta và các thế hệ tương lai mới có thể được sống trong một hệ sinh thái an toàn, khỏe mạnh. Biến đổi khí hậu không thể biến mất hoàn toàn, nhưng từng hành động nhỏ của mỗi cá nhân vẫn có thể góp phần giảm thiểu tác hại của nó.